Η ιστορία των ψευδωνύμων

Είδαν τον συνάδελφό τους, τον υποπλοίαρχο Ζυλιέν Βιώ (1850-1923) με την τήβεννο του ακαδημαϊκού και τον εξοστράκισαν οι Γάλλοι αξιωματικοί από το Πολεμικό Ναυτικό διότι τους κορόιδεψε. Τόσον καιρό τούς έκρυβε ότι έγραφε ηδυπαθείς ιστορίες για τα τούρκικα χαρέμια, με το ψευδώνυμο Πιέρ Λοτί...

Τα ψευδώνυμα των λογοτεχνών είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που αναπτύσσεται από τα χρόνια του Διαφωτισμού και στην Ελλάδα φθάνει στην ακμή του στα μέσα του 19ου αιώνα. Πρόσφατα αποκτήσαμε την πληρέστερη ώς τώρα απογραφή τους, από τον κατεξοχήν μελετητή τους (και βιβλιογράφο και βιβλιοθηκονόμο και μελετητή της παιδικής λογοτεχνίας) Κυριάκο Ντελόπουλο. Ο Ντελόπουλος είχε καταγράψει 1.451 ψευδώνυμα 938 Ελλήνων συγγραφέων το 1969 και τώρα τα έχει υπερδιπλασιάσει! Στην καινούργια, τρίτη, συμπληρωμένη και λεπτομερέστερα τεκμηριωμένη έκδοση του έργου του «Νεοελληνικά φιλολογικά ψευδώνυμα» (Εστία), παρουσιάζει 4.117 ψευδώνυμα, που χρησιμοποιήθηκαν από 2.261 Έλληνες συγγραφείς (λογοτέχνες, δοκιμιογράφους, μεταφραστές, φιλολόγους, χρονογράφους) στο διάστημα 1800-2004. Φυσικά δεν περιλαμβάνονται εδώ τα αντάρτικα, τα εκκλησιαστικά, τα συνθηματικά ή τα καλλιτεχνικά ψευδώνυμα, ούτε όμως περιλαμβάνονται τα παρατσούκλια που μια κοινότητα (π.χ. ομοφυλοφίλων, συγχωριανών, επαγγελματιών) δίνει σε κάποια μέλη της. Το ψευδώνυμο είναι το σήμα κατατεθέν που διαλέγει ένας πνευματικός δημιουργός για να αυτοπροσδιοριστεί, κλείνοντας το μάτι στον αναγνώστη. Γιατί; Αλλοι ξεκινούν από αισθητικούς λόγους (ο Σοσός Αλεπουδέλης «έπρεπε» να γίνει Οδυσσέας Ελύτης, όπως ο Δημήτριος Σύψωμος, Λάμπρος Πορφύρας). Αλλοι από οικονομικούς ή κοινωνικούς λόγους (ο Δημήτρης Ροδόπουλος «έγινε» M. Καραγάτσης επειδή ο πατέρας του θεωρούσε ντροπή τη λογοτεχνική καριέρα), άλλοι από πολιτικούς (ο αριστερός Πέτρος Ανταίος «έκρυβε» τον Σταμάτη Γιαννακόπουλο), άλλοι από εγωκεντρισμό, ναρκισσισμό ή κρυψίνοια, άλλοι προκειμένου να αισθανθούν απελευθερωμένοι.

Ποια όμως είναι τα αληθινά ελατήρια που οδηγούν έναν συγγραφέα στο συγκεκριμένο ψευδώνυμο; 

Το ψευδώνυμο είναι ένας σκεπασμένος αγώνας. Είναι άδεια κυκλοφορίας σε αντιπνευματικές κοινωνίες. Είναι μια ολόκληρη εποχή: εκφράζει τη στάση του χρήστη απέναντι στα κυρίαρχα ιδεολογικά, αισθητικά, πνευματικά ρεύματα. Ο Κλεάνθης Μιχαηλίδης επίτηδες διάλεξε το ψευδώνυμο Αργύρης Εφταλιώτης (με -φ-), για να ξεχωρίσει από τους καθαρολόγους και να δηλώσει δημοτικιστής. Ο Νίκος Καλαμάρης υπέγραφε τα εμπρηστικά μαρξιστικά άρθρα του ως M. Σπιέρος, ψευδώνυμο που παραπέμπει στον Ροβεσπιέρο της Γαλλικής Επανάστασης, ενώ ως ανήσυχος ποιητής χρησιμοποιούσε το Νικήτας Ράντος. Και όταν το 1942 έφυγε από το Παρίσι για να εγκατασταθεί στις ΗΠΑ όπου διέπρεψε ως τεχνοκριτικός, καθιερώθηκε ως Nicolas Calas. Αλλά και τα περισσότερα από τα 35 ψευδώνυμα που ο συγγραφέας της «Πάπισσας Ιωάννας» Εμμανουήλ Ροΐδης (1835-1904) χρησιμοποιούσε όταν αρθρογραφούσε, είχαν ιλαρομαχητικό χαρακτήρα (Ασμοδαίος, Κλέων Γελών, Κουνούπης, Σφήκα, Lucifer κ.ά.).

Ο Βολταίρος χρησιμοποίησε 160(!) ψευδώνυμα στη ζωή του και ο κορυφαίος Πορτογάλος Φερνάντο Πεσσόα τράβηξε στα άκρα αυτό το φαινόμενο πλάθοντας δεκάδες διαφορετικές εκδοχές του εαυτού του, προικισμένες η καθεμιά με ένα «ετερώνυμο». Είναι άλλος π.χ. ο ποιητής Αλβαρο ντε Κάμπος και άλλος ο Μπερνάρντο Σοάρες του αυτοβιογραφικού «Βιβλίου της ανησυχίας». Στη νεοελληνική φιλολογία ο Ρένος Ηρ. Αποστολίδης χρησιμοποίησε 34 ψευδώνυμα από τα οποία κάποια ανήκαν σε διάσημους συγγραφείς π.χ. το Μπορίς Πάστερνακ. Το ίδιο έκανε ο Φίλιππος Δρακονταειδής (23 ψευδώνυμα) που χρησιμοποιούσε μάλιστα και το Φίλιππος Φιλίππου, του συγχρόνου του συγγραφέα αστυνομικών μυθιστορημάτων, αλλά και το φιλόδοξο Αντόν Τσέχωφ! Ο Ρίτσος πάλι είχε εμφανιστεί με 16 ψευδώνυμα, ενώ με 9 ο Αναγνωστάκης.

Ο Ξενοφών ήταν ο πρώτος Αθηναίος που το 380 π.X. υιοθέτησε φιλολογικό ψευδώνυμο για λόγους πολιτικούς, υπογράφοντας την «Κύρου Ανάβασιν» ως Θεμιστογένης ο Συρακόσιος. Στο βιβλίο του Ντελόπουλου θα βρει κανείς όσους ακολούθησαν το παράδειγμά του στον ελλαδικό χώρο ή στο εξωτερικό, σε δύο αντίστροφους χρηστικούς καταλόγους, Ψευδώνυμο - όνομα, Όνομα - ψευδώνυμο. Παρατηρεί κανείς ότι 196 συγγραφείς διάλεξαν ξενικά ψευδώνυμα (Nicolas Segur-Επισκοπόπουλος, Nemo-Σαμαράκης, Andre Kedros-Σολομωνίδης), 10 συνέπεσαν στο λακωνικό Ω (Παλαμάς, Πρεβελάκης, Φώτος και Λίνος Πολίτης κ.ά.) και 16 στο Φωτεινός. Άλλοι κατοχύρωσαν το ψευδώνυμό τους ως όνομα όπως ο Στράτης Μυριβήλης (Σταματόπουλος) ή ο Γιώργος Ιωάννου (Σορολόπης), ενώ άλλοι όπως ο Σεφέρης, υιοθέτησαν και ψευδώνυμα μέσα στο ψευδώνυμο (Ιγνάτης Τρελός).

Ο 44χρονος Σταύρος Κρητιώτης είναι ο πιο πρόσφατος ψευδώνυμος (και ερεθιστικός) συγγραφέας στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία αλλά επιμένει αυστηρά στην ανωνυμία του. Κατάγεται από την Κρήτη αλλά το ψευδώνυμό του είναι κυπριακό (διότι εκεί εργάζεται) και δεν έχει ξαναχρησιμοποιηθεί! Ο Ντελόπουλος δεν τον έχει περιλάβει στην απογραφή του, όπως δεν έχει περιλάβει ούτε τον 26χρονο αλλά πολυγραφότατο Αύγουστο Κορτώ (αναφορά στον Στρίντμπεργκ και στον Ρεμπώ;) κατά κόσμον Πέτρο Χατζόπουλο. Ούτε τον 40χρονο Αριστείδη Αντονά (A. Αντωνακάκη) κι ας πρωτοεμφανίστηκε το 1988 κι ας είναι αναγνωρισμένος. Μόνο 19 γεννημένοι μετά το 1950 συγγραφείς καταγράφονται, που δρουν οι περισσότεροι στην περιφέρεια. Γνωστότεροι οι: Ζυράννα Ζατέλη (Αννα Καρακόλη), Αναστάσης Βιστωνίτης (Παπαδόπουλος), (Φώτης Γεωργελές). Άραγε αδυνάτισε η μύτη του Ντελόπουλου ή μήπως φθίνει το φαινόμενο;