Λόγια τέχνης και πολιτικής...

Ένα σπάνιο κείμενο για την τέχνη και την πολιτική

Ο Κώστας Βάρναλης, ποιητής διεισδυτικός και πηγαίος, τραγούδησε με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο τη ζωή, τον πόνο της και τη χαρά της. Στρατευμένος στο όνειρο του για έναν πιο δίκαιο κόσμο, υπερασπίστηκε με πάθος την πίστη του σε αυτό. Σε ένα σπάνιο κείμενο του, θίγει ζητήματα περί τέχνης και πολιτικής, ανάγοντας την στη σφαίρα του κοινωνικού εποικοδομήματος. Όσες τέτοιες συζητήσεις και αν έχουν διεξαχθεί περί τέχνης, οι απόψεις του είναι πάντα επίκαιρες και διαχρονικές. 

Του Κώστα Βάρναλη 
 

"Aυτός ο μύθος της αντιδραστικής διανόησης, πως η Τέχνη δεν κάνει πολιτική, θα έπρεπε να είχε διαλυθεί. Και όμως την ξαναλένε κάθε τόσο οι ενδιαφερόμενοι. Αλλά και το να λες μονάχα, η τέχνη δεν κάνει πολιτική, είναι και αυτό πολιτική. Γενικά, δεν υπάρχει κανένα φανέρωμα του κοινωνικού εποικοδομήματος που να μην είναι πολιτικά (κοινωνικά) καθορισμένο. Θρησκεία, ηθική, Δίκαιο, Επιστήμη, Φιλοσοφία και Τέχνη είναι δημιουργήματα πολιτικής και την πολιτική (τον κοινωνικό αγώνα) εξυπηρετούν. Το να λες, πως όλες οι κοινωνικές αξίες στέκουν έξω από το κοινωνικό γίγνεσθαι είναι σαν να αρνιέσαι πως συνεχώς αλλάζουν. Σαν να παραδέχεσαι την ακινησία της κίνησης. Και αλλάζουνε, όσο αλλάζει και η υλική τους βάση.

Όλες οι αξίες είναι συνθεμένες από λογής ετερόκλητα στοιχεία. Με τη διαφορά, πως η κάθε μια τα μετουσιώνει με τον δικό της τρόπο και για το δικό της σκοπό. Η αισθητική αξία είναι συνθεμένη από στοιχεία φυσιολογικά, συναισθηματικά, ιδεολογικά. Αλλά το αποτέλεσμα της σύνθεσης είναι ποιοτικά διαφορετικό από όλα τα στοιχεία που τον συνθέτουν. Ότι απαιτείται λοιπόν, είναι την πολιτική της η Τέχνη να μπορεί να την μετουσιώνει σε τέχνη.

Το κοινωνικό γίγνεσθαι δεν σταματάει ούτε στιγμή. Άλλοτε προχωρεί προς τα πάνω και άλλοτε προς τα κάτω. Και οι αξίες του στην περίπτωση ανόδου είναι θετικές και στην περίπτωση καθόδου αρνητικές. Στη δεύτερη περίπτωση η Τέχνη που στηρίζει το σύστημα που κλονίζεται είναι αντιδραστική και η Τέχνη που βοηθάει τις δυνάμεις του μέλλοντος να νικήσουν είναι προοδευτική.

Αλλά ας τα κάνουμε λιανά. Ας τοποθετηθούμε στην εποχή μας, εποχή έσχατης παρακμής. Για ποιους γράφουμε; Η για τους λιγους χρεωκόπους του συστήματος ή για τον πολύ λαό, την ελπίδα της σωτηρίας. Και μας λένε οι αντιδραστικοί: Όποιος γράφει για το λαό (για την ελπίδα και το δίκιο του) κάνει πολιτική. Και όποις γράφει για τους λίγους (για τη συναισθηματική και την ιδεολογική καθιέρωση της ανησυχίας τους) δεν κάνει πολιτική. Όποιος διαφωτίζει τον λαό στον αγώνα του κάνει πολιτική και όποιος τον σκοτίζει και του αποσυνθέτει το ηθικό δεν κάνει πολιτική. 

Τα πιστεύουν όλα αυτά εκείνοι που τα λένε; Κάθε άλλο. Γιατί είναι πολύ έξυπνοι. Τα πιστεύει ο λαός; Κάθε άλλο. Είναι πολύ εξυπνότερός τους. Γιατί; Γιατί για τους λαούς ο αγώνας της απελευθέρωσης δεν είναι μύθος. Είναι πραγματικότητα, αιματηρή μέχρι θανάτου. Το να θες να τον πείσεις πως ο θάνατός του είναι ωραίος και πως η ευτυχία των κυρίων του είναι δικιά του ευτυχία, σαν πολύ έρχεται!

Ο λαός ζει την αιματηρή του πραγματικότητα και έχει τα ανάλογα πραγματικά συναισθήματα και φρονήματα. Και απόδειξη πως τιμά και αγαπά όσους τον αγαπούνε και του συμπαραστέκουνται στα παθήματά του. Όσοι τεχνίτες λένε πως δεν κάνουν πολιτική ομολογούνε πως κάνουν αντιδραστική πολιτική. Και όταν υποστηρίζουν πως η Τέχνη πρέπει να είναι... ελεύθερη, υποστηρίζουν πως πρέπει να είναι πολιτική. Και όταν φωνάζουν πως στέκουνται υπεράνω, ομολογούν πως είναι εναντίον. 

Είδαμε πως το ίδιο ισχυρίζονται (ότι δηλαδή δεν κάνουν πολιτική) και η Θρησκεία και το Δίκαιο και η Επιστήμη και η Φιλοσοφία και ακόμα και αυτή η.... Πολιτική. Ποιος είναι τόσο αφελής να πιστέψει αυτό το ψέμα; Και ότι είναι ψέμα και σκόπιμη απάτη για όλους τους τομείς του εποικοδομήματος είναι ψέμα και απάτη και για την Τέχνη. 

Η πραγματικότητα (η ιστορία της Τέχνης και προπάντων της Τέχνης του Λόγου ανατρέπει αυτό το ψέμα. Μπορεί να λέμε  η τέχνη για την τέχνη, όμως αυτοί που το λένε (οι υπεράνω, οι έξω, οι ουδέτεροι) πολιτική κάνουν. Πολιτική αντιδραστική. Αρνιούνται την πολιτική υπέρ των πολλών και της προόδου και συντάσσονται με τους λίγους και υπέρ της σαπίλας σε καιρούς παρακμής όπως ο τωρινός.

Το δόγμα "η τέχνη για την τέχνη" και ο μύθος "η τέχνη δεν κάνει πολιτική" διαψεύδεται από τα πράγματα. Ο Αριστοφάνης, ο Θερβάντες, ο Ζολά, ο Τολστόι κάνουν πολιτική. Πολιτική κατά των κακώς κειμένων. Πολιτική έξω από τα δόντια. Ποιος μυθολόγος της εξωπολιτικής Τέχνης θα έχει το κουράγιο να υποστηρίξει, όπως αυτοί οι ήλιοι του πνευματικού στερεώματος δεν είναι μέγιστοι δημιουργοί του Λόγου; Να λοιπόν μια απόδειξη, πως η Τέχνη μπορεί να κάνει πολιτική χωρίς να πάψει να είναι τέχνη και μάλιστα τρισμέγαλη. 

Ζήτημα λοιπόν δεν υπάρχει για το αν η Τέχνη κάνει πολιτική και για το αν η πολιτική τη χαλάει. Ζήτημα υπάρχει μόνο ποια πολιτική δίνει ζωή και δύναμη στην Τέχνη και την απλώνει στον χώρο και τον χρόνο και ποια πολιτική τη σκοτώνει τη χαλάει και την μεταβάλλει σε καπνό χωρίς φλόγα. Ποια πολιτική κάνει ψεύτικη τέχνη και ποια κάνει αληθινή τέχνη, ποια πολιτική κάνει καλή τέχνη και ποια κάνει τέχνη κακή.

Σε καιρούς αποσύνθεσης των κοινωνικών συστημάτων, μόνο η Τέχνη που αγωνίζεται για τη συντριβή τους και για ένα καλύτερο μέλλον ελευθερίας και δικαιοσύνης είναι η αληθινή και η καλή τέχνη. Αυτή μόνο μπορεί να κινήσει την ιστορική αναγκαιότητα προς τα εμπρός. Η άλλη προσπαθεί να την σταματήσει.

Αλλά δεν αρκεί να είναι η πρόθεση καλή. Πρέπει και η αισθητική της μετουσίωση να είναι πετυχημένη. Δεν αρκεί το αισθητικό περιεχόμενο, πρέπει και η αισθητική του μετουσίωση να είναι καλή. 

Όταν όμως το περιεχόμενο είναι νεκρό, καμιά τέλεια έκφραση δεν μπορεί να το ζωντανέψει. Να το μεταβάλει σε ενέργεια. Και στην περίπτωση αυτή έχουμε την πιο αντιπαθητική κατάπτωση της τέχνης: τον φορμαλισμό. Την κακή τέχνη, την ψεύτικη τέχνη, την αντικοινωνική τέχνη.

Στη νεότερη Ελλάδα είναι αμέτρητοι αυτοί που τους έλεγε ο Αριστοφάνης "λωβητάς της ποίησης". Μέσα σε αυτό το πλήθος των εφήμερων ανθρώπων, ξεχωρίζουν ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Παλαμάς και τα στα τελευταία του ο Σικελιανός που κάνανε πολιτική υπέρ του έθνους. Και για αυτό είναι εθνικοί". 

Πηγή: Το Κουτί της Πανδώρας